ئون ئىككى ھايۋان ﻧﺎﻣﻰ بىلەن ﯪﺗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ۋاقىت بىرلىكى - مۈچەل شەرق ﺗﻪﭘﻪﻛﻜﯘﺭﻯ مەھسۇلىدۇر. مۈچەل ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ يېڭى يىل 21 -ﻣﺎﺭﺕ ﻧﻪﯞﺭﯗﺯﺩﯨﻦ باشلىنىدۇ. ﻏﻪﺭﯨﭗ مەدەنىيىتى تۇرمۇش ﺗﻪﺭﺯﯨﻤﯩﺰﮔﻪ شۇنچىلىك تەسىر ﻛﯚﺭﺳﻪﺗﻜﻪﻧﻜﻰ، ﻛﯚﭘﭽﯩﻠﯩﮕﯩﻤﯩﺰ ساپ ﺷﻪﺭﯨﻘﭽﻪ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ مۈچەلنى 1- يانۋاردا كىرىدۇ، دەپ ﯮﻳﻼﻳﻤﯩﺰ. ئۇنىڭ ﻗﺎﭼﺎﻥ كىملەر ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﻳﺎﺭﺗﯩﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﻫﻪﻡ زور ﺑﻪﺱ-ﻣﯘﻧﺎﺯﯨﺮﻟﻪﺭﮔﻪ ﺳﻪﯞﻩﭖ ﺑﻮﻟﻤﺎﻗﺘﺎ. ﻛﯚﭘﻠﯩﮕﻪﻥ خەلقلەر مۈچەلنى ﯲﺯﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ قىلىشقا ھەرىكەت قېلىشىدۇ. ﺗﯜﺭﻟﯜﻙ ﺗﺎﻻﺵ-ﺗﺎﺭﺗﯩﺸﻼﺭﻏﺎ ﻗﺎﺭﯨﻤﺎﻱ شۇ ﻧﻪﺭﺳﻪ ﻧﺎﻫﺎﻳﯩﺘﻰ ئېنىقكى، مۈچەل ئاسىيانىڭ شەرقىي قىسمىدا ياشايدىغان خەلقلەر، خۇسۇسەن، ﺗﯜﺭﻛﯩﻲ(ئۇيغۇر) ﻗﻪﯞﻣﯩﮕﻪ ﻣﻪﻧﺴﯘﭖ ﺧﻪﻟﻘﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻫﻪﻡ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ يىل ھېسابى ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ. ﻣﺎﻧﺎ ﺑﯘ مۆچەلنىڭ ﻛﯧﻠﯩﭗ چىقىشى ﻫﻪﻗﻘﯩﺪﯨﻜﻰ "تۈركى تىللار ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ" ﺩا كەلتۈرۈلگەن ﺗﻪﻟﻘﯩﻦ:
"تۈركلەر ﯮﻥ ئىككى خىل ھايۋان ئىسمىنى ﯮﻥ ئىككى يىلغا ﻗﻮﻳﻐﺎﻧﺪﯗﺭ. ﺗﯘﻏﯘﻟﯘﺷﻰ، ﺟﻪﯓ تارىخلىرى ۋە باشقىلارنى ﯬﻧﻪ شۇ يىللار ئايلىنىشىدىن ﻫﯩﺴﺎﭘﻼﻳﺪﯗ. بۇنىڭ ﻛﯧﻠﯩﭗ چىقىشى ﻣﯘﻧﺪﺍﻕ: تۈرك ﺧﺎﻗﺎﻧﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ بىرى ﯲﺯﯨﺪﯨﻦ بىر ﻧﻪﭼﭽﻪ يىل ﺑﯘﺭﯗﻥ ﯲﺗﻜﻪﻥ ئۇرۇشنى ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﯴﮔﻪﻧﻤﻪﻛﭽﻰﺑﻮﻟﻐﺎﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ئۇ ئۇرۇش ﺑﻮﻟﯘﭖ ﯲﺗﻜﻪﻥ يىلنى ﺋﯧﻨﯩﻘﻼﺷﺘﺎ ﻛﯚﭖ ﻗﯩﻴﯩﻨﭽﯩﻠﯩﻘﻘﺎ ﯰﭼﺮﯨﻐﺎﻥ. بۇ مەسىلە ﻳﯜﺯﯨﺴﯩﺪﯨﻦ (خاقان) ﻗﻪﯞﻣﻰ بىلەن ﻛﯧﯖﻪﺷﺘﻰ ۋە ﺋﯧﻴﯩﺘﺘﻰ: <ﺑﯩﺰ بۇ تارىخنى ﺋﯧﻨﯩﻘﻼﺷﺘﺎ قانچىلىك ﻳﯧﯖﯩﻠﯩﺸﻜﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎﻕ بىزدىن كېيىن ھام شۇنداق ﻳﯧﯖﯩﻠﯩﺸﯩﺶ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. شۇنداق ﺑﻮﻟﻐﺎﭼﻘﺎ بىز ئەمدى ﯮﻥ ئىككى ﯪﻱ ۋە ﯪﺳﻤﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﯮﻥ ئىككى بۇرجغا ﯪﺳﺎﺳﻠﯩﻨﯩﭗ ﯮﻥ ئىككى يىلغا ﻧﺎﻡ ﻗﻮﻳﯘﺷﯩﻤﯩﺰ كېرەك، ﺗﺎﻛﻰ بىزدىن كېيىن يىل ھېسابى شۇ يىللارنىڭ ئايلىنىشقا قاراپ ﯰﻻﻧﺴﯘﻥ ۋە بۇ ﻧﻪﺭﺳﻪ ﺑﯩﺰﺩﯨﻦ ئەبەدىي بىر ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻖ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﺎﻟﺴﯘﻥ.> ئۇلار: <ﺋﯧﻴﯩﺘﻘﯩﻨﯩﯖﯩﺰﺩﻩﻙ ﺑﻮﻟﺴﯘﻥ> - ﺩﯨﻴﯩﺸﺘﻰ.
خاقان ئوۋغا چىقتى ۋە ئادەملەرگە ۋەھشىي ھايۋانلارنى ﺋﯩﻠﻰ دەرياسى تامان ﻳﯩﻐﯩﺸﻨﻰ بۇيرۇدى، بۇ ﻧﺎﻫﺎﻳﯩﺘﻰ ﯰﻟﯘﻍ ﺳﯘ ﺋﯩﺪﻯ. ئادەملەر ئوۋ قىلىپ ھايۋانلارنى ﺩﻩﺭﻳﺎ ﺳﯜﻳﻰ ﺗﻪﺭﻩﭘﻜﻪ ﻫﻪﻳﺪﻩﺷﻜﻪ ﺑﺎﺷﻠﯩﺪﻯ. ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﯮﻥ ئىككى ھايۋان ﺳﯘﺩﯨﻦ ﯲﺗﺘﻰ. ﯮﻥ ئىككى يىلنى ﯬﻧﻪ شۇ ﯮﻥ ئىككى ھايۋان ئىسمى بىلەن ﯪﺗﯩﺪﻯ. ئەڭ ﯪﯞﺍﻝ ﺳﯘﺩﯨﻦ ﯲﺗﻜﻪﻥ ھايۋان ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﺪﻯ. شۇنىڭ ئۇچۇن يىل ﺑﯧﺸﻰ ئۇنىڭ ﻧﺎﻣﻰ بىلەن ئاتالدى، شۇ ﺳﯚﺯﮔﻪ يىل ﻗﻮﺷﯘﭖ ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ يىلى دەپ ﯪﺗﯩﺪﻯ. ﯰﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﯲﺗﻜﻪﻧﻠﯩﺮﻯﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﺗﻪﺭﺗﯩﭙﺘﻪ ﺑﻮﻟﺪﻯ:
ئۇد (ﻛﺎﻻ) يىلى،
بارس (ﻳﻮﻟﯟﺍﺱ) يىلى،
ﻗﯘﻳﺎﻥ (ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ) يىلى،
ناك (ﯬﺟﺪﯨﺮﻫﺎ ﻫﺎﺯﯨﺮ ﺑﯧﻠﯩﻖ ﺩﯨﻴﯩﻠﯩﺪﯗ) يىلى،
ﻳﯩﻼﻥ (ﻳﯩﻼﻥ) يىلى،
يۇند (ﯪﺕ) يىلى،
ﻗﻮﻱ يىلى،
بىجىن (مايمۇن) يىلى،
ﺗﺎﻗﺎﻏﯘ(ﺗﻮﺧﯘ) يىلى،
ئىت يىلى،
ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ يىلى.
ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ ﻳﯩﻠﯩﻐﺎ ﻳﻪﺗﻜﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻫﯩﺴﺎﭖ ﻳﻪﻧﻪ ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ يىلىدىن باشلىنىدۇ...
تۈركلەر(ئۇيغۇرلار) بۇ يىللارنىڭ ﻫﻪﺭ قايسىسىدا ﺑﯩﺮﻩﺭ ھېكمەت ﺑﺎﺭ، دەپ ﺗﻪﺧﻤﯩﻦ ﻗﯩﻠﯩﺸﯩﺪﯗ. ﻣﻪﺳﯩﻠﻪﻥ: ئۇلارچە ﻛﺎﻻ يىلى ﺑﻮﻟﺴﺎ، ئۇرۇش ﻛﯚﭖﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، چۈنكى ﻛﺎﻻ بىر-بىرى بىلەن ﯴﺳﺴﯜﺷﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ھايۋان. ﺗﻮﺧﯘ يىلى كىرسە، ئوزۇق-ئوقەت ﻛﯚﭘﯩﻴﯩﺪﯗ، لېكىن ﯪﺩﻩﻣﻠﻪﺭﺩﻩ تەشۋىش ئارتىدۇ. چۈنكى ﺗﻮﺧﯘﻧﯩﯔ ئوقىتى دان ﺑﻮﻟﯘﭖ، ئۇنى ﺗﯧﭙﯩﭗ يېيىش ﯴﭼﯜﻥ نەرسىلەرنى ﺗﯩﺘﯩﭗ-ﺗﺎﺗﯩﻼﭖ يۈرىدۇ. ﯬﺟﺪﯨﺮﻫﺎ(ﺑﯧﻠﯩﻖ) يىلى كىرسە، ﻫﯚﻝ-ﻳﯧﻐﯩﻦ ۋە ھوسۇل ﻛﯚﭖ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، چۈنكى ئۇ ﺳﯘﺩﺍ ياشايدۇ. ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ يىلى كىرسە، ﺳﻮﻏﯘﻕ، قار ۋە ﭘﯩﺘﻨﻪ ﻛﯚﭖ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺷﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﯮﺧﺸﺎﺵ ﻫﻪﺭ يىلغا ﺑﯩﺮﻩﺭ ﻣﺎﺱ ﺗﻪﺧﻤﯩﻦ ﺑﯧﺮﯨﺸﯩﺪﯗ.
"تۈركلەر ﯮﻥ ئىككى خىل ھايۋان ئىسمىنى ﯮﻥ ئىككى يىلغا ﻗﻮﻳﻐﺎﻧﺪﯗﺭ. ﺗﯘﻏﯘﻟﯘﺷﻰ، ﺟﻪﯓ تارىخلىرى ۋە باشقىلارنى ﯬﻧﻪ شۇ يىللار ئايلىنىشىدىن ﻫﯩﺴﺎﭘﻼﻳﺪﯗ. بۇنىڭ ﻛﯧﻠﯩﭗ چىقىشى ﻣﯘﻧﺪﺍﻕ: تۈرك ﺧﺎﻗﺎﻧﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ بىرى ﯲﺯﯨﺪﯨﻦ بىر ﻧﻪﭼﭽﻪ يىل ﺑﯘﺭﯗﻥ ﯲﺗﻜﻪﻥ ئۇرۇشنى ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﯴﮔﻪﻧﻤﻪﻛﭽﻰﺑﻮﻟﻐﺎﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ئۇ ئۇرۇش ﺑﻮﻟﯘﭖ ﯲﺗﻜﻪﻥ يىلنى ﺋﯧﻨﯩﻘﻼﺷﺘﺎ ﻛﯚﭖ ﻗﯩﻴﯩﻨﭽﯩﻠﯩﻘﻘﺎ ﯰﭼﺮﯨﻐﺎﻥ. بۇ مەسىلە ﻳﯜﺯﯨﺴﯩﺪﯨﻦ (خاقان) ﻗﻪﯞﻣﻰ بىلەن ﻛﯧﯖﻪﺷﺘﻰ ۋە ﺋﯧﻴﯩﺘﺘﻰ: <ﺑﯩﺰ بۇ تارىخنى ﺋﯧﻨﯩﻘﻼﺷﺘﺎ قانچىلىك ﻳﯧﯖﯩﻠﯩﺸﻜﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎﻕ بىزدىن كېيىن ھام شۇنداق ﻳﯧﯖﯩﻠﯩﺸﯩﺶ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. شۇنداق ﺑﻮﻟﻐﺎﭼﻘﺎ بىز ئەمدى ﯮﻥ ئىككى ﯪﻱ ۋە ﯪﺳﻤﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﯮﻥ ئىككى بۇرجغا ﯪﺳﺎﺳﻠﯩﻨﯩﭗ ﯮﻥ ئىككى يىلغا ﻧﺎﻡ ﻗﻮﻳﯘﺷﯩﻤﯩﺰ كېرەك، ﺗﺎﻛﻰ بىزدىن كېيىن يىل ھېسابى شۇ يىللارنىڭ ئايلىنىشقا قاراپ ﯰﻻﻧﺴﯘﻥ ۋە بۇ ﻧﻪﺭﺳﻪ ﺑﯩﺰﺩﯨﻦ ئەبەدىي بىر ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻖ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﺎﻟﺴﯘﻥ.> ئۇلار: <ﺋﯧﻴﯩﺘﻘﯩﻨﯩﯖﯩﺰﺩﻩﻙ ﺑﻮﻟﺴﯘﻥ> - ﺩﯨﻴﯩﺸﺘﻰ.
خاقان ئوۋغا چىقتى ۋە ئادەملەرگە ۋەھشىي ھايۋانلارنى ﺋﯩﻠﻰ دەرياسى تامان ﻳﯩﻐﯩﺸﻨﻰ بۇيرۇدى، بۇ ﻧﺎﻫﺎﻳﯩﺘﻰ ﯰﻟﯘﻍ ﺳﯘ ﺋﯩﺪﻯ. ئادەملەر ئوۋ قىلىپ ھايۋانلارنى ﺩﻩﺭﻳﺎ ﺳﯜﻳﻰ ﺗﻪﺭﻩﭘﻜﻪ ﻫﻪﻳﺪﻩﺷﻜﻪ ﺑﺎﺷﻠﯩﺪﻯ. ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﯮﻥ ئىككى ھايۋان ﺳﯘﺩﯨﻦ ﯲﺗﺘﻰ. ﯮﻥ ئىككى يىلنى ﯬﻧﻪ شۇ ﯮﻥ ئىككى ھايۋان ئىسمى بىلەن ﯪﺗﯩﺪﻯ. ئەڭ ﯪﯞﺍﻝ ﺳﯘﺩﯨﻦ ﯲﺗﻜﻪﻥ ھايۋان ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﺪﻯ. شۇنىڭ ئۇچۇن يىل ﺑﯧﺸﻰ ئۇنىڭ ﻧﺎﻣﻰ بىلەن ئاتالدى، شۇ ﺳﯚﺯﮔﻪ يىل ﻗﻮﺷﯘﭖ ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ يىلى دەپ ﯪﺗﯩﺪﻯ. ﯰﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﯲﺗﻜﻪﻧﻠﯩﺮﻯﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﺗﻪﺭﺗﯩﭙﺘﻪ ﺑﻮﻟﺪﻯ:
ئۇد (ﻛﺎﻻ) يىلى،
بارس (ﻳﻮﻟﯟﺍﺱ) يىلى،
ﻗﯘﻳﺎﻥ (ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ) يىلى،
ناك (ﯬﺟﺪﯨﺮﻫﺎ ﻫﺎﺯﯨﺮ ﺑﯧﻠﯩﻖ ﺩﯨﻴﯩﻠﯩﺪﯗ) يىلى،
ﻳﯩﻼﻥ (ﻳﯩﻼﻥ) يىلى،
يۇند (ﯪﺕ) يىلى،
ﻗﻮﻱ يىلى،
بىجىن (مايمۇن) يىلى،
ﺗﺎﻗﺎﻏﯘ(ﺗﻮﺧﯘ) يىلى،
ئىت يىلى،
ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ يىلى.
ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ ﻳﯩﻠﯩﻐﺎ ﻳﻪﺗﻜﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻫﯩﺴﺎﭖ ﻳﻪﻧﻪ ﭼﺎﺷﻘﺎﻥ يىلىدىن باشلىنىدۇ...
تۈركلەر(ئۇيغۇرلار) بۇ يىللارنىڭ ﻫﻪﺭ قايسىسىدا ﺑﯩﺮﻩﺭ ھېكمەت ﺑﺎﺭ، دەپ ﺗﻪﺧﻤﯩﻦ ﻗﯩﻠﯩﺸﯩﺪﯗ. ﻣﻪﺳﯩﻠﻪﻥ: ئۇلارچە ﻛﺎﻻ يىلى ﺑﻮﻟﺴﺎ، ئۇرۇش ﻛﯚﭖﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، چۈنكى ﻛﺎﻻ بىر-بىرى بىلەن ﯴﺳﺴﯜﺷﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ھايۋان. ﺗﻮﺧﯘ يىلى كىرسە، ئوزۇق-ئوقەت ﻛﯚﭘﯩﻴﯩﺪﯗ، لېكىن ﯪﺩﻩﻣﻠﻪﺭﺩﻩ تەشۋىش ئارتىدۇ. چۈنكى ﺗﻮﺧﯘﻧﯩﯔ ئوقىتى دان ﺑﻮﻟﯘﭖ، ئۇنى ﺗﯧﭙﯩﭗ يېيىش ﯴﭼﯜﻥ نەرسىلەرنى ﺗﯩﺘﯩﭗ-ﺗﺎﺗﯩﻼﭖ يۈرىدۇ. ﯬﺟﺪﯨﺮﻫﺎ(ﺑﯧﻠﯩﻖ) يىلى كىرسە، ﻫﯚﻝ-ﻳﯧﻐﯩﻦ ۋە ھوسۇل ﻛﯚﭖ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، چۈنكى ئۇ ﺳﯘﺩﺍ ياشايدۇ. ﺗﻮﯕﻐﯘﺯ يىلى كىرسە، ﺳﻮﻏﯘﻕ، قار ۋە ﭘﯩﺘﻨﻪ ﻛﯚﭖ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺷﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﯮﺧﺸﺎﺵ ﻫﻪﺭ يىلغا ﺑﯩﺮﻩﺭ ﻣﺎﺱ ﺗﻪﺧﻤﯩﻦ ﺑﯧﺮﯨﺸﯩﺪﯗ.
No comments:
Post a Comment